Każda z obowiązujących procedur postępowań sądowych, realizując konstytucyjną zasadę prawa do sądu, przewiduje instytucje pozwalające na uzyskanie bezpłatnej pomocy prawnej w swojej sprawie, w postaci tzw. prawa pomocy lub ustanowienia pełnomocnika (obrońcy z urzędu). Odpowiednie regulacje znajdziemy zarówno w kodeksie postępowania karnego, kodeksie postępowania cywilnego, jak i w ustawie – prawo i postępowanie przed sądami administracyjnymi. Dzięki temu osoby ubogie, których w normalnych okolicznościach nie stać na skorzystanie z pomocy adwokata lub radcy prawnego, mogą być reprezentowane w sądzie przez fachowego pełnomocnika.

O czym warto pamiętać? W każdej z powołanych procedur inaczej wygląda samo ustanowienie pełnomocnika, inne (choć podobne) są też przesłanki jego ustanowienia. W przypadku spraw karnych – w określonych przypadkach ustawa wprowadza obligatoryjny udział obrońcy w postępowaniu. Jeżeli więc oskarżony nie udzieli upoważnienia do obrony wybranemu sobie adwokatowi, zostanie mu wyznaczony obrońca z urzędu, którego zadaniem będzie jego obrona w toczącym się procesie. Podobnie – obrońca z urzędu przydzielony zostanie oskarżonemu, który wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów pomocy prawnej.

W sprawach cywilnych (np. sprawach o rozwód, sprawach spadkowych) i administracyjnych (np. w sprawach o wymeldowanie) najważniejszym kryterium decydującym o przyznaniu pomocy prawnej z urzędu jest kryterium majątkowe. Jeżeli – oględnie ujmując – strona wykaże, że nie jest w stanie ponieść pomocy prawnej bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i swojej rodziny, możliwe będzie ustanowienie radcy prawnego lub adwokata z urzędu. Oczywiście – przemawiać też będzie musiał za tym charakter sprawy. Składając wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu nie można zapomnieć, że powinno dołączyć się do niego formularz dotyczący sytuacji rodzinnej i majątkowej. Można go znaleźć m.in. na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości.